قبل از اینکه مطلب دومان را بخوانید، پاسخ من نیز در قسمت نظرات پست قبلی آمده است، اگر مایل بودید، نگاهی بیندازید.

1- همانطور که از سوالات فوق بر می­آید ، ما با یک انتخاب اخلاقی مواجهیم و اقتصاددانان در مبحث عدالت اقتصادی همواره با چنین انتخاب­هایی مواجه بوده ­اند و همین امر موجب شده است اقتصاددانان برای یافتن پاسخی برای پرسش هایی از این دست به فلسفه روی آورند. شاید برای همین است که «کینز» ، اقتصاددان معروف ، می­گوید : « اقتصاددانان معمولا بردگان یکی از فلاسفه دوران گذشته بوده ­اند» و شاید ظهور اقتصاددانانِ فیلسوف مانند «جان رالز» یا «فُن هایک»{کاتالاکسی: میزس، راثبارد، هرمان هوپه و …} ، پاسخی به این ادعا باشد.

تلاش من در این بخش بر این است که بدون بکار گرفتن واژه ­های پیچیدۀ فلسفی ، ارتباط اقتصاد و فلسفه را باز نمایم و برای پرسشهایی که در بخش اول مطرح کردم ، پاسخ­هایی فرضی از جانب اقتصاددانانِ فیلسوف لیبرال ارائه کنم.

2- در دوران پیشا­مدرن ، تمامی پرسش های اخلاقی از جانب یک نظام اعتقادی مشترک که بر مبنای هدفی متعالی و متافیزیکی شکل می­گرفت ، پاسخ­های کاملا مشخصی می ­یافت که مقدس و خدشه ­ناپذیر تلقی می ­شد. اما وقتی که «مارکس» می­گفت : «هر آنچه سخت و استوار است ، دود می­شود و به هوا می­رود» و «وبر» خبر از «افسون­زدایی» دنیا می ­داد ، جوامع غربی قدم در دوران مدرنیسم گذاشتند ، دورانی که در آن دیگر آن هدف متعالی ، برای پاسخگویی به چنین پرسش هایی کارایی لازم را نداشت. از این رو فیلسوفان در پی چاره ­جویی برآمدند و جریانهای مختلف فکری و فلسفی را شکل دادند که بحث و جدل آنها تا به امروز ادامه دارد.

برای حفظ سادگی بحث و مفید بودن آن در مبحث اقتصادی ، به دو جریان عمدۀ فلسفی اشاره می­کنم که هر یک ، نسلی از اقتصاددانان را متاثر کرده­اند و هر یک تداعی ­کنندۀ یک اکتشاف علمی ­اند :

الف) «انقلاب کپرنیکی»

«کپرنیک» اولین دانشمندی بود که پی برد این زمین است که بدور خورشید می­چرخد و نه برعکس. «کانت» نیز اولین فیلسوفی بود که جهان را بجای «متافیزیک» ، متوجه انسان کرد. به عقیدۀ او انسانها بواسطۀ طبیعت و سرشت مشترکی که دارند ، دارای وجدان اخلاقی مشترکی هستند که بدون نیاز به «امر متعالی» می­توان به کمک آن ، پرسش های اخلاقی را پاسخ گفت. «لیبرالیسم کانتی» به معنای استخراج گروهی از حقوق بنیادین اجتماعی از این وجدان اخلاقی مشترک است که افراد در چارچوب این حقوق خدشه ­ناپذیر می ­توانند سبک زندگی خاص خود را داشته باشند و دولت ها حق ندارند شیوۀ خاصی از زندگی را به افراد تحمیل کنند. «منشور حقوق بشر» محصول چنین تفکری است که امروزه معیاری برای ارزیابی حکومت ها واقع می­شود. اما با این حال اختلافات زیادی بین هواداران کانت وجود دارد که این حقوق بنیادین کدامها هستند؟ به عنوان مثال می­توان به اختلاف دیدگاه ­های دو اقتصاددانِ فیلسوف هوادار «کانت» یعنی «جان رالز» در قطب عدالت­خواه و «فُن هایک» در قطب آزادی­خواه اشاره کرد. «رالز» از اقتصاددانانی است که با رویکردی کانتی از «عدالت توزیعی» در اقتصاد دفاع می­کند و «هایک» با تاکید بر رویکردی تاریخی از نظام بازار آزاد و ارزش هایی چون آزادی افراد ، هر نوع مداخله­ای از نوع «عدالت توزیعی» را نفی می­کند.

اما برسیم به حکایت «شیر و لیبرال ها» . به عقیدۀ کانت و پیروان او ، سرشت بشری لوحی است که اصول اخلاقی مسلمی بر آن حک شده است و اعمال هر فردی ، «باید» مبتنی بر این اصول اخلاقی باشد. اختلاف نظر بر سر این اصول اخلاقی ، همواره یکی از مشکلات عمدۀ این رویکرد فلسفی بوده است که پاسخگویی به پرسش های اخلاقی را دشوار می­نماید.

اما پاسخ فرضی من از دیدگاه یک «لیبرال کانتی» (که جای مناقشۀ بسیار دارد) :
«جان رالز» : قهرمان حکایت ما باید بر اساس وجدان اخلاقی خود عمل کرده و تا جایی که می ­تواند برای نجات جان دوستش فداکاری و مبارزه کند ، بدون آنکه به فکر نتیجۀ این کار خود باشد (حتی اگر این نتیجه ، خورده شدن خود او توسط شیر باشد) ، لذا این عمل او که سعی کند سریعتر از دوستش بدود نشانۀ خودخواهی و غیر اخلاقی بودن اوست.

«هایک»­ : ناعدالتی تنها زمانی موضوعیت دارد که قصد یا غرضی انسانی باعث تفاوت در شرایط افراد شود ، لذا هر انسانی که برای زنده ماندن ، از حق آزادی خود استفاده می­کند و بدلیل شرایط اولیه بهتر (مثل کفش خوبی که با پول تو جیبی پدرش خریده!) نسبت به دیگری در وضعیت بهتری قرار می­گیرد (یعنی از دست شیر در می­رود) ، قابل سرزنش نیست و نمی­توان به این رفتار او انگ بی ­عدالتی یا بی ­مرامی گذاشت.

ب) «انقلاب داروینیستی»

«لیبرال­های پراگماتیست» همانند «ریچارد رورتی» که ملاحظات اقتصادی را بسیار جدی می­گیرد ، تصویر «دکارتی- کانتی» از انسان را به عنوان مالک طبیعت و هدف آفرینش بی­معنا می دانند. آنها با برداشتی داروینی از آدمی ، به عنوان حیوانی آغاز می­کنند که همانند سایر حیوانات ، حداکثر سعی خود را بکار می­برد تا با زیست­بوم خود سازگار شود و حداکثر تلاش خود را بکار می­گیرد تا ابزارهایی بسازد که او را توانا کند تا لذت بیشتر و رنج کمتری ببرد. زبان ، اخلاق ، دین ، دولت ، علم و تکنولوژی و … ابزارهایی بیش برای حداکثر کردن لذت آدمی نیستند. برای «لیبرال ­های پراگماتیست» تنها چیزی که میتواند به عنوان ارزش ، اخلاق یا عدالت تعریف شود ، در «حس همدردی» خلاصه می­شود ، چراکه انسان به عنوان یک حیوان این مزیت را داراست که درد همنوعان خود را درک می­کند. دیدگاه پراگماتیک بشدت در میان دانشمندان اقتصاد سیاسی و فیلسوفانِ اقتصادی آمریکایی نفوذ دارد.

اما پاسخ فرضی من از دیدگاه یک «لیبرال ­های پراگماتیست»:
رفتار هر انسان برای نجات جان خودش کاملا طبیعی است زیرا هر انسانی نه فقط خود ، که فقط خود را دوست دارد. اما قهرمان داستان ما اگر در حین فرار ، حس ترحم و همدردی با دوستش (که توسط شیر خورده می­شود) را احساس کند ، از نظر اخلاقی بسیار قابل تحسین خواهد بود.

جمع­بندی :

حال از خودم انتظار می­ره که به سه سوالی که مطرح کردم پاسخ بدم :

1- به سوال اول ، همان پاسخی را می­دهم که لیبرالهای ­پراگماتیست­ میدهند. در باب انسانشناسی کاملا پیرو نظر پراگماتیست ها هستم و برای همین ، فرض اساسی اقتصاد متعارف یعنی حداکثر کردن لذت شخصی را کاملا واقع ­گرایانه میدانم.

2- اگر من جای قهرمان این حکایت بودم بند کفش هایم را محکم کرده و سعی می­کردم از دوستم جلو بزنم. و اگه موفق به این کار میشدم ، صحنۀ خورده شدن دوستم توسط شیر را در ذهنم مرور میشد و به دو دلیل متأسف و مغموم میشدم ، اول بخاطر اینکه درد دوستم را در حین خورده شدن توسط شیر حس می ­کردم ، دوم اینکه یک دوست خوب را از دست داده­ام . ابدا هم سعی نمی­کردم که خودم را پیش بقیه توجیه کنم. (رفتار بی ­تفاوت و رِندانه در پیش می­گرفتم)

3- چون «ژیژک» ، هم پست ­مدرن و هم نئو­مارکسیست است ، احتمالا پیشنهادش این باشد که هر دو نفر دستهای یکدیگر را گرفته و در همان جا بنشینند تا هر دو در اوج «عشق و زیبایی» توسط شیر خورده شوند!